Euskaraz “sahats” arbola baten izena da. Badirudi sahats lur zabalak, Zaraitzuak alegia, ibaxari eta ibaiari izena eman diola.
Zaraitzuko Ibaxeko jatorriari eta garapen historikoari buruzko lehen albisteak VIII mendekoak dira, artzaintzan ziharduen euskal tribu bat alderdian finkatu eta laster kristautu zenean.
Amankomun zentzu handia zuen erkidego hura, beren herri-hondakinak oso definituak zituena, kontseiluetan laster antolatu zen.
Ibaxa Iruñeko Erreinuaren parte izatera pasa zenean, IX mendearen amaieran, bere autonomia politikoa galdu zuen; lehenengo “tenenzia” bat eta XIII mendetik Zangotzako Merindadeko “almiradío” edo “bailío” bat eratu zuen, baina bere sistema administratibo berezia gorde zuen.
Alkate batek bakarrik presiditzen zuen ibax guztiko bizilagunen Biltzarre arrunta. XI mendearen amaieran Batzorde orokorra eratu zen, Ibiltzietako Dona Luzia baselizan biltzen zena, eta mendeetan zehar herri guztietako ordezkari mandatariak zituen udaletxe mugatu bezala funtzionatu zuen.
Herri bakoitzeko dermioak eta Ibaxeko Unibertsitatekoak ez ziren XI menderarte ezberdindu. Kontseilu dermioak diezmoak kobratzeko finkatuak zeuden zargalketa parrokialetatik ezarri ziren. XIV mendean banaketak egiteko eta zergak kobratzeko hiru “Quiñoiak” jaio ziren, eta oraindik ere Ibaxa horrela banatuta dago: Aldegaña edo Otsagabiako quiñoia, hiri honen buru soilik dena; Errarteako quiñoia, Espartza, Ezkaroze eta Eaurta hiriak hartzen dituena; eta Atabeako quiñoia, beste hamaika hiriek osatzen dutena: Galozek, Gorzak, Ibiltzietak, Izizek, Igarik, Itzallek, Itzaltzuk, Orontzek, Erripaldak, Sartzek eta Uskartzek.
Zaraitzuko Ibaxa XIX mendearen erdialdean udalerrietan banatua gelditu zen. Gaur egun, Zaraitzuko Ibaxeko Batzorde Orokorra ez da bakarrik udaletxeek edo bizilagunek herri-ondasunak administratzeko erabiltzen duten batzorde ordezkari hutsa. Eskualde publikoen erakundearen arabera, Ibaxeko organo ordezkaria izaten jarraitzen du, zaraitzuarren antzinako erkidegoaren oinordeko zuzena eta etengabekoa.
Zaraitzuko Ibaxeko Batzordeak, hemezortzi diputatuk osatzen dutena (quiñoi bakoitzetik sei), normalean hirihilabetearen azkenengo hamabostaldian Ezkarozen biltzen dena, Alkate Nagusiak presiditzen duena (ohituraren arabera quiñoien arteko kargu errotatorioa), zelai eta herri-mendien 13.777,6 hektarea administratzen ditu.